Engelli çalışanların görünmeyen sorunu: Mobbing
Engelli çalışanlar, iş yerlerinde sistematik mobbing, ayrımcılık ve önyargılarla karşı karşıya kalırken, bu görünmeyen şiddet biçimi hem psikolojik hem mesleki açıdan derin yaralar açıyor ve toplumsal bir mücadele gerektiriyor.
Her sabah işe gitmek için hazırlanan milyonlarca insan gibi, engelli bireyler de umutla, çabayla ve sorumluluk duygusuyla yeni bir güne başlıyor. Ancak bazıları için iş yerleri; üretmenin, katkı sunmanın ve var olmanın mekânları olmaktan çok, psikolojik baskının ve dışlanmanın merkezine dönüşüyor. Üstelik bu durum çoğu zaman sessizce yaşanıyor. Görünmeyen ama oldukça derin izler bırakan bir sorun: Mobbing. Özellikle engelli çalışanlar için…
Mobbing Nedir?
Önce mobbing nedir, bu kavramı tanıyalım. Mobbing, bir kişinin iş yerinde sürekli, sistematik ve kasıtlı bir şekilde psikolojik baskıya, yıldırmaya, dışlanmaya veya aşağılanmaya maruz kalmasıdır. Bu baskı, açıkça hakaret şeklinde olabileceği gibi, daha sinsi ve dolaylı yollarla da uygulanabilir. Mobbing uygulayan kişiler bazen yöneticiler, bazen iş arkadaşları, bazen de hizmet alan kişiler olabilir. Amaç çoğu zaman kişinin iş yerinden uzaklaşmasını sağlamak ve yıldırmaktır. Bu, engelli bireyler söz konusu olduğunda ne yazık ki daha yaygın hale gelebiliyor.
Engelli Çalışanlar Kötü Muameleye Uğruyor
Birleşik Krallık’ta faaliyet gösteren Trades Union Congress (TUC) adlı işçi sendikası, yakın zamanda engelli çalışanları ilgilendiren önemli bir rapor yayınladı. Sendika, yaptırdığı anketin sonuçlarına dayandırdığı açıklamasında, engelli işçilerden %39’unun son beş yıl içinde engel durumları ya da uzun süreli sağlık sorunlarıyla bağlantılı kötü muameleye maruz kaldıklarını belirtti. 1.000 çalışanla yapılan anket sonuçlarına göre; katılımcıların %15’i engelliliğiyle ilgili rahatsız edici veya saldırgan sorulara maruz kaldı; %14’ü işyerinde engelliliği nedeniyle kendini rahatsız hissetti; %14’ü engellilere yönelik saldırgan şakalar veya “alaycı konuşmalar”la karşılaştı; %12’si ise engellilikleriyle doğrudan bağlantılı, örneğin sürekli yıldırma veya aşağılayıcı davranışlar gibi zorbalıklara maruz kaldığını bildirdi.
Ankete katılanlar, bu kötü muamelenin iş arkadaşları, müşteriler, danışanlar, hastalar gibi farklı kesimler tarafından gerçekleştiğini ifade etti. Ayrıca birçok kişi yaşadıkları bu deneyimlerin çalışmaya devam edip etmemeleri gerektiğini sorgulamalarına yol açtığını söyledi. Katılımcılardan %28’i maruz kaldıkları kötü muamelenin işten ayrılma isteği doğurduğunu, ancak mali ya da başka engeller nedeniyle bunu gerçekleştiremediklerini; %20’si işe ara vermek zorunda kaldığını belirtti. Ayrıca anket katılımcılarının %20’si fiziksel sağlıklarının olumsuz etkilendiğini söylerken %16’sı işinden ayrıldı.
TUC Genel Sekreteri Paul Nowak, “Bu tür deneyimlerin engelli çalışanlar için sıradan bir hale gelmiş olması son derece çarpıcı,” yorumunda bulundu. Nowak, açıklamasının devamında, “Bu yaygın kötü muameleye artık son verilmesinin zamanı geldi. Engelli çalışanlar da her çalışan gibi işyerinde saygı ve onuru hak ediyor.” dedi.
Türkiye’de Durum Ne?
Türkiye’de engelli bireyler, eğitimden sağlığa, ulaşımdan istihdama kadar birçok alanda çeşitli engellerle karşılaşıyor. Ancak bu zorlu aşamaları geride bırakıp bir işte çalışmaya başlayan engelli bireyler için mücadele bitmiyor; tam tersine yeni başlıyor. Çalışma hayatına katılan birçok engelli birey, mesleki yetkinlikleri görmezden gelinerek sadece engel durumlarıyla tanımlanıyor. “Zaten iş yapamaz.”, “Engelli kontenjanından gelmiş.” gibi yaklaşımlarla oluşan olumsuz önyargılar, mobbinge zemin hazırlıyor.
Engelli Çalışanlar Görmezden Geliniyor
İzmir merkezli Engelli Çalışanların Haklarını Savunma, İzleme ve Geliştirme Platformu (EÇSAV), geçtiğimiz yıl engelli bireylerin iş yaşamında karşılaştığı ayrımcılık, mobbing ve hak ihlallerine dikkat çekerek kapsamlı bir açıklama yaptı. Platformun sözcüsü Ezgi Kılıç, birçok engelli çalışanın iş yerlerinde sistematik şekilde psikolojik baskı ve dışlanma yaşadığını belirtti. Açıklamaya göre, engelli çalışanlar işini kaybetme korkusuyla yaşadıkları baskıyı dile getiremiyor. İşverenler, engelli çalıştırma yükümlülüğünü para cezası ödeyerek geçiştiriyor. Engellilerin eğitimli ve yetkin olsalar da yükselmeleri engelleniyor, hak ettikleri görevler verilmiyor. Engelli bireyler yalnızca “engelli kontenjanı” üzerinden tanımlanıyor ve bu da mesleki kimliklerinin gölgede kalmasına neden oluyor.
Engelli Çalışanlara Neden Mobbing Yapılıyor?
Engelli bireylere yönelik mobbingin birçok nedeni var. Ancak temelinde şu üç neden öne çıkıyor:
- Hâlâ birçok insan, engelli bireyleri “yardıma muhtaç, eksik” bireyler olarak görüyor. Oysa bu insanlar, eğitim almış, yetkin, deneyimli ve güçlü kişiler olabilir. Günümüzde kişiyi yeti yitimiyle değil, yapabildikleriyle değerlendirmek gerekir.
- Mobbinge uğrayan kişi çoğu zaman nereye başvuracağını, nasıl bir yol izlemesi gerektiğini bilmiyor; bilse bile sonuç alamayacağını düşünerek veya başına bir şey gelebileceği kaygısıyla girişimde bulunmuyor.
- Türkiye’de mobbinge karşı bazı yasal düzenlemeler var ama uygulamada caydırıcılık zayıf. Özellikle engellilere yönelik mobbingin ayırt edilmesi ve tespiti çok daha zor. Mobbing genellikle görünmez olduğu için kanıtlamak da neredeyse imkansıza yakın.
Mobbingin Sonuçları Ne Oluyor?
Mobbing yalnızca moral bozmakla kalmıyor. Zamanla çok daha ciddi etkiler yaratıyor. Engelli bireyler için bu etkiler hem daha derin hem de daha yıkıcı olabiliyor. Sürekli aşağılanan, dışlanan veya görmezden gelinen bir kişi depresyon, kaygı bozukluğu, özgüven kaybı gibi sorunlar yaşayabilir. Uyku bozukluğu, mide problemleri, baş ağrısı gibi psikosomatik belirtiler ortaya çıkabilir. İş yerinden kopma, arkadaş çevresinden uzaklaşma, içe kapanma gibi sonuçlar doğabilir. Bazı engelli bireyler baskılara dayanamayarak işten ayrılabilir ve ekonomik güçlüklerle karşı karşıya kalabilir. Birçok engelli çalışan, sırf maddi kaygılarla ya da “zaten bu işe çok zor girdim” düşüncesiyle sessiz kalmayı tercih ediyor. Ancak bu sessizlik, sorunu daha da derinleştiriyor.
Özel Sektörde İşten Çıkarma, Kamuda Tayin İstemeye Zorlama
Engelli bireyler, özel sektörde daha çok görevden uzaklaştırılmak için yıldırmaya maruz kalıyor. Zaten ceza ödememek için işe alınan engellilerin görülmesi istenmiyor. Onlardan bir beklenti içerisinde de olunmadığı için talepler angarya olarak değerlendiriliyor. Kamuda ise amirler engelli çalışanın yeterliliği ile ilgilenmiyor. Benzer işleri engelli olmayan kişiye havale etme, engelli kişiyle muhatap olmama, kişiyi engelli olduğu için sözle ve davranışlarıyla baskı altına alma, tehdit vb. sözel şiddet eğilimi gösterme, en yaygın mobbing tutumları arasında dikkati çekiyor.
Engelliliğe Dayalı Mobbing İle Mücadelede Ne Yapmalı?
Engelli personele mobbing yapan yöneticilerin bir kısmı, bu kişilerle nasıl ve hangi yöntemlerle çalışabileceği konusunda bilgi eksikliği yaşıyor. Bu nedenle işverenler, yöneticiler ve çalışanlar engelli bireylerle ilgili doğru bilgiye sahip olmalı. Bu bireylerin yetersiz olmadığını, sadece farklı yöntemler kullandıklarını anlamalı. Öte yandan engelliliğe dayalı mobbing şikayetlerinin ciddiyetle ele alındığı, tarafsız denetimlerin yapıldığı ortamlar oluşturulmalı. Sivil toplumla iş birliği içinde destek ve danışmanlık sağlayacak mekanizmalar yapılandırılmalı. Başta sendikalar olmak üzere sivil toplum kuruluşları mobbinge uğrayan engelli bireylerin yanında olduğunu hissettirmeli. Birleşik Krallık örneğinde olduğu gibi, sivil toplum örgütleri izlemeye dayalı raporlar oluşturmalı, engelliliğe dayalı mobbingi kamuoyunda görünür kılacak farkındalık kampanyaları düzenlemeli. Ayrıca mobbing davalarında engellilik temelinde ayrımcılık yapanların daha ağır cezalarla karşılaşması sağlanmalı. Engellilik temelinde açılan mobbing davalarına sivil toplum kuruluşları müdahil olmalı, üyelerini desteklemeli.
Sessizliği Bozma Zamanı
Mobbing, görünmeyen ama çok derin yaralar bırakan bir şiddet türü. Engelli bireyler, hayatlarının birçok alanında olduğu gibi iş hayatında da bu şiddetin hedefi olabiliyor. Bir kişinin sadece engelli olduğu için değersizleştirilmesi, küçümsenmesi ya da dışlanması, her şeyden önce hukuka aykırı. Her birey gibi engelli çalışanlar da saygıyı, eşitliği ve güvenli bir çalışma ortamını hak eder. Temel haklar arasında sayılan çalışma hakkının kullanımını engelleyen her türlü girişim mobbing olarak nitelendirilir.
Unutmayalım; mobbing her ne kadar görülmez bir eylem türü ise de, bununla mücadeleyi görünür kılmak esastır!